Nowy projekt Polskiego Towarzystwa Programów Zdrowotnych realizowany we współpracy z Gdańskim Uniwersytetem Medycznym przy wsparciu organizacji patronackiej European Public Health Alliance.
1.
W maju 2021 r. Polskie Towarzystwo Programów Zdrowotnych (PTPZ) podpisało umowę partnerską z European Public Health Alliance (EPHA) na okres od 1 czerwca 2021 do 30 kwietnia 2022 r., której przedmiot obejmuje współpracę na rzecz dekarbonizacji ogrzewania i chłodzenia w kontekście eliminacji szkodliwych dla zdrowia emisji wytwarzanych przez ich źródła. Projektowi nadano nazwę ?Clean Heating? (?Projekt?). W ramach Projektu PTPZ będzie m. in. działać na rzecz upowszechniania wiedzy o kosztach społecznych, w tym zdrowotnych, związanych z korzystaniem z nieekologicznych źródeł ogrzewania, gotowania czy chłodzenia, a także promować rozwiązania sprzyjające zdrowiu w tym obszarze. W celu realizacji Projektu PTPZ będzie współpracować z Gdańskim Uniwersytetem Medycznym na podstawie porozumienia o współpracy.
2.
Dekarbonizacja ogrzewania i chłodzenia pozostaje jednym z największych wyzwań związanych z działaniami w obszarze klimatu i energii. W uproszczeniu budynki i przemysł stanowią jedne z największych źródeł emisji gazów cieplarnianych w UE. Są one również odpowiedzialne za szkodliwe dla zdrowia, jego jakości, a wreszcie życia – emisje. By osiągnąć wyższy unijny cel klimatyczny na 2030 r., Komisja Europejska szacuje, że emisje z ogrzewania i chłodzenia w budynkach muszą zostać zmniejszone o 60 %, podczas gdy emisje przemysłowe muszą spaść o ponad 25 % w porównaniu do 2015 r. Praca projektowa PTPZ z EPHA będzie sprzyjać dekarbonizacji, o której wyżej mowa, m. in. poprzez rozpowszechnianie wiedzy na temat szkodliwych dla zdrowia aspektów emisji.
3.
Szybkie wdrożenie do 2030 r. odnawialnych systemów ogrzewania i chłodzenia, w połączeniu z większymi oszczędnościami energii jest wyjątkową okazją do:
- stymulowania rozwoju gospodarczego regionu odpornego na zmiany klimatyczne,
- tworzenia wielu wykwalifikowanych, lokalnych miejsc pracy,
- prowadzenia działalności gospodarczej konkurencyjnej kosztowo,
- znacznego zmniejszenia rachunków gospodarstw domowych i przedsiębiorstw za energię,
- radykalnej poprawy zdrowia publicznego i jakości życia rodzin i społeczności.
4.
Ubóstwo energetyczne jest również kluczowym wyzwaniem dla zdrowia publicznego. Podkreślić należy, że znaczna część dotkniętych ubóstwem gospodarstw domowych żyje w „zimnych domach”; nie są one ogrzewane lub słabo ogrzewane; nadto zaś źle izolowane. Modernizacja ogrzewania stwarza korzyści zdrowotne, a także bezpośrednie korzyści finansowe. W sposób naturalny lepsza izolacja prowadzi do zmniejszenia zapotrzebowania na energię, a tym samym obniżenia kosztów ogrzewania. W tym kontekście istotne jest wdrożenie przez relewantne instytucje, a także państwo (administrację rządową i samorządową) bardziej wyrafinowanych instrumentów finansowych, zachęcających do takiej modernizacji, a tym samym osiągania korzyści finansowych jednocześnie ze zdrowotnymi.
5.
Istnieją dowody na związek między ogrzewaniem paliwami kopalnymi, klimatem i zdrowiem. Wykorzystanie paliw kopalnych i biomasy w ogrzewaniu gospodarstw domowych ma znaczny, a przy tym niekorzystny, wpływ na klimat. Zdaniem Komisji Europejskiej sektor budowlany odpowiada za 36% emisji gazów cieplarnianych związanych z energią pochodzącą z powyższych źródeł. Około 75% tych emisji jest spowodowanych przez ogrzewanie, w tym gotowanie, grzanie wody i ogrzewanie pomieszczeń. Kraje europejskie różnią się znacznie pod względem rodzajów paliw wykorzystywanych do ogrzewania budynków mieszkalnych1.
Tab. Charakterystyka zużycia energii w budynkach mieszkalnych w 2018 r. i wskaźniki klimatyczne w Polsce w porównaniu z UE-28
Bardzo często w dyskusji na temat ogrzewania domu pomija się fakt, że domowe urządzenia grzewcze mają również znaczący wpływ na jakość powietrza, zwłaszcza w miastach, które już i tak cierpią z tego powodu, że jest ono złej jakości. Ogrzewanie domu przyczynia się znacznie do emisji PM2.5, zwłaszcza w miastach Europy Środkowej, gdzie udział ogrzewania domu w całkowitej emisji PM2.5 może być porównywalny do obciążeń wynikających z transportu.
Warto przy tym zauważyć, że zarówno ogrzewanie, jak i gotowanie są szkodliwe nie tylko dla powietrza na zewnątrz mieszkań (outdoor). W dwóch badaniach przeprowadzonych w USA i Wielkiej Brytanii przeanalizowano skutki zdrowotne zanieczyszczenia powietrza w samych pomieszczeniach (indoor), zwłaszcza w kontekście korzystania z pieców gazowych i kotłów.
- W badaniu przeprowadzonym w USA pt. „Health effects from gas stove pollution2 (Seals & Krasner, 2020), autorzy opisują jakościowo wpływ zanieczyszczeń generowanych przez piece gazowe na zdrowie ludzkie. W swym badaniu zalecają także działania mające na celu ograniczenie zagrożeń dla zdrowia związanych z tego rodzaju zanieczyszczeniami. Naukowcy zwracają również uwagę na potrzebę ilościowego określenia kosztów ekonomicznych i zdrowotnych związanych z zanieczyszczeniem piecami gazowymi.
- W raporcie Energy & Climate (2020) w Wielkiej Brytanii, nacisk jest położony na wpływ NOX na zdrowie. Przeprowadzone badanie skupia się na ustaleniu efektów zdrowotnych korzystania z kotłów gazowych zimą w domach, gdy czas spędzano tam dłużej z powodu obostrzeń związanych z pandemią Covid-19.
Pojawiają się artykuły podkreślające konsekwencje zdrowotne korzystania z określonych źródeł energii w domach: według WHO, dzieci, które dorastają w domach z kuchenką gazową mają 20% większe szanse na choroby płuc niż te z mieszkań z kuchnią elektryczną. Nowe badania ujawniły również korzyści płynące z działań na rzecz zmniejszenia zanieczyszczenia powietrza w gospodarstwach domowych. Prawie 4 na 10 osób nie ma dostępu do czystych źródeł energii grzewczej (gotowanie) i lepszych technologii. Piece, często używane do gotowania w krajach rozwijających się gospodarczo, powodują zanieczyszczenie powietrza w pomieszczeniach. Może to mieć szkodliwy wpływ na zdrowie osób tam przebywających. Aby przyspieszyć przejście na ?czystsze? gotowanie, WHO podjęło inicjatywę mającą na celu promowanie dyskusji między profesjonalistami medycznymi, rządem i przedstawicielami przemysłu na temat rozwiązywania wyżej opisanych problemów.
Polityczny kontekst: stopniowe wycofywanie paliw kopalnych z ogrzewania i Europejski Zielony Ład
Rośnie świadomość szkodliwego wpływu zanieczyszczenia powietrza i systemów grzewczych na zdrowie. Inicjatywy polityczne nie uwzględniają jednak w pełni związanych z tym kosztów, a negatywne skutki zdrowotne nadal nie stanowią integralnej części polityki klimatycznej.
Od czasu opublikowania pod koniec 2019 r. „Europejskiego Zielonego Ładu” odczuwalna jest zmiana narracji w zakresie kształtowania polityki europejskiej, oferującej ?punkty wejścia? dla bardziej ambitnych działań politycznych celem ograniczenia szkodliwych dla zdrowia emisji gazów cieplarnianych.
Pandemia COVID-19 znacząco wpłynęła na agendę polityczną, opóźniając niektóre elementy Europejskiego Zielonego Ładu, ale także stwarzając możliwość podejmowania odważnych i bardziej ambitnych działań politycznych.
Zmiany podejścia na poziomie UE mają zasadnicze znaczenie dla poprawy charakterystyki energetycznej, gdyż budynki konsumują 40 % zużywanej energii. Ścisłe egzekwowanie przepisów dotyczących charakterystyki energetycznej budynków ma kluczowe znaczenie, dla – co najmniej – podwojenia modernizacji budynków publicznych i prywatnych. Projekty budynków winny uwzględniać odporność na zmiany klimatu oraz reguły gospodarki o obiegu zamkniętym. Fala renowacji ma również na celu rozwiązanie problemu ubóstwa energetycznego w UE. Ubóstwo energetyczne występuje, gdy gospodarstwo domowe cierpi z powodu braku odpowiednich usług energetycznych w domu. Szacuje się, że ponad 50 milionów gospodarstw domowych w Unii Europejskiej doświadcza ubóstwa energetycznego. Osoby w ubóstwie energetycznym są również narażone na niektóre z kluczowych źródeł zanieczyszczenia powietrza wynikłe z nadmiernego wykorzystania drewna opałowego, węgla i spalania ropy do ogrzewania. Biedniejsze obszary i mniej zamożne państwa członkowskie są bardziej dotknięte ubóstwem energetycznym.
Przejście od ogrzewania paliwami kopalnymi do czystego ogrzewania jest związane z dyskusją na temat ubóstwa energetycznego w kontekście zarówno kosztów, jak i konsekwencji zdrowotnych zmian w tym obszarze. Komisja Europejska koncentruje się na walce z ubóstwem energetycznym za pośrednictwem Obserwatorium Ubóstwa Energetycznego UE (EPOV). Adekwatne ciepło, chłodzenie, oświetlenie i energia do urządzeń energetycznych są niezbędne do zagwarantowania godnego poziomu życia i zdrowia ludzi. Ubóstwo energetyczne jest jedną z form utrzymujących się nierówności zdrowotnych w Europie, związanych z wieloma negatywnymi konsekwencjami dla zdrowia i dobrostanu ludzi. Na przykład, nieekologiczne budynki zwiększają ryzyko chorób układu oddechowego i serca, a także wpływają na zdrowie psychiczne. Zajęcie się ubóstwem energetycznym może przynieść wiele korzyści, w tym zmniejszenie wydatków na zdrowie, aby uporać się z chorobami spowodowanymi źle izolowanymi domami, nadmierną emisją z drewna opałowego/węgla/oleju opałowego i gotowania. Może to prowadzić do zmniejszenia zanieczyszczenia powietrza, poprawy komfortu i dobrostanu, większych zasobów dla gospodarstw domowych i zwiększonej aktywności gospodarczej.
Źródła:
[1] CE Delft, 2019b. Milieuschadekosten van verschillende technologieën voor woningverwarming. Studie voor de Vlaamse Milieumaatschappij
[2] W wolnym tłumaczeniu:? Skutki zdrowotne zanieczyszczeń generowanych przez piece gazowe”.